Hoe geef je vorm aan pijn en rouw als je iemand bent verloren? Een herdenkingsritueel kan helend zijn. ‘Een overleden dierbare hoef je niet los te laten, je moet hem anders gaan vasthouden.’
We kwamen graag bij een paviljoen bij een strandpaal, aan een rustig stukje strand met een prachtig uitzicht. Het was het lievelingsplekje van mijn vrouw, waar zij tot rust kwam, genoot, en in haar laatste maanden haar ziek-zijn even vergat.
Veel mensen hebben zo hun eigen herdenkingsrituelen voor overledenen. Dat concludeerden ook onderzoekers van de Harvard universiteit, die proefpersonen vroegen wat ze deden nadat ze iemand hadden verloren. Er kwamen verrassend veel persoonlijke rituelen naar boven.
Zo vertelde een vrouw dat ze na het overlijden van haar man elke week trouw zijn auto waste, zoals hij dat altijd deed. Dergelijke gebruiken verzachten de rouw, ontdekten de onderzoekers.
Bij een verlies voelen we ons stuurloos: er is iets gebeurd dat we niet wilden, waar we geen invloed op hadden. Rituelen geven ons deels dat gevoel van controle terug, doordat we iets doen met ons verlies.
Overledenen levend houden in de herinnering, ze herdenken in rituelen en een plek geven in ons leven, het past allemaal goed bij de moderne inzichten over rouw: de dierbare is dan wel gestorven, maar de relatie sterft nooit.
Dit in tegenstelling tot wat eerder werd gedacht: dat je vaste rouwfasen moet doorlopen totdat de rouw ‘klaar’ is, en dat het ongezond is om na een bepaalde periode van rouw nog bezig te zijn met de overledene.
Lang gingen we ervan uit dat verlies verwerken hetzelfde is als de overledene loslaten,’ vertelt Manu Keirse, emeritus hoogleraar Verlies aan de faculteit Geneeskunde in Leuven. ‘Maar iemand van wie je hebt gehouden, is nooit helemaal verloren.
Het gaat niet om loslaten, maar om 'anders vasthouden'. De persoon integreren in je leven, op een andere manier dan toen hij nog in leven was. Het woord her-inneren zegt het al: iemand op een andere manier in je innerlijk bewaren. En in de herinnering kan niemand echt dood.’
Het is opvallend dat we zo weinig stilstaan bij het belang van herinneren in het rouwproces, vindt Keirse. ‘Jarenlang heeft iemand een belangrijke plaats ingenomen in je levensverhaal. Ook als je moeder is overleden, blijf je altijd haar zoon of dochter.
Vergeet je dat, dan veeg je een deel van je bestaan weg. Finaal vaarwel zeggen zou de indruk wekken dat iemands bijdrage aan je levensverhaal niet meer belangrijk is, je niets meer doet.
Die vorm van afscheid nemen kan schadelijk zijn. Degene die gestorven is tot leven brengen, daarentegen, door zijn herinnering levendig te houden, kan levensreddend zijn.’
Cultuurpsycholoog Joanna Wojtkowiak, verbonden aan de Universiteit voor Humanistiek, is het daar zeer mee eens: ‘Door een overledene te herdenken houd je de emotionele relatie met diegene in stand.
Hechting verbreek je niet zomaar. Die gevoelens van liefde zijn er nog steeds. En zolang het niet obsessief wordt of je belemmert in het dagelijks leven, is het goed om de overledene een plek te geven in je leven.’
Toch is het niet heel vanzelfsprekend in onze cultuur, om een overledene te herdenken. Wojtkowiak: ‘In een niet-kerkelijke samenleving sta je eigenlijk alleen bij de uitvaart collectief stil bij wat er is gebeurd.
Daarna moet je in je eentje door met je rouw. Het verdriet zit vooral binnen in jezelf. Herdenkingsrituelen halen het verlies uit die onzichtbaarheid. Ze werken zo goed omdat ze de rouw een positieve, publieke uitlaatklep geven.’
Volgens Keirse helpen herdenkingsrituelen ons bij onze ‘rouwarbeid’, een term van de Amerikaanse psycholoog William Worden. Rouw is, zo zegt Worden, een actief proces – hard werken zelfs, zowel mentaal, emotioneel als lichamelijk.
Dat verklaart waarom rouwenden vaak zo moe zijn. Het werk dat gedaan moet worden, bestaat uit vier rouwtaken: 1. de werkelijkheid van het verlies onder ogen zien; 2. de pijn van het verlies ervaren; 3. je aanpassen aan de wereld na dit verlies; en 4. weer leren genieten en herinneringen bewaren. Deze taken hebben geen volgorde.
Herdenken helpt bij alle vier de rouwtaken, en met name bij de laatste, zegt Keirse. ‘Het is een moment om met anderen over de overledene te praten, om herinneringen te delen. Daarmee geef je de overledene én het verdriet bestaansrecht.
Door herinneringen uit te wisselen kun je bovendien nog veel nieuwe dingen ontdekken over iemand, en de relatie of de persoon op een andere manier gaan zien. Dat kan helend werken. Zo zie je de relatie vaak nog groeien na het overlijden.’
Herdenken kan zo iets heel moois opleveren. Keirse: ‘De jaren die je samen hebt geleefd en de gedeelde herinneringen ben je niet kwijt. De invloeden, de inspiraties, de waarden en betekenissen van zijn leven zijn niet verloren.
Als het je lukt om de verbinding met een overledene te bewaren, besef je des te meer dat je zelf ook een groot verschil kan maken in de levens van de mensen van wie je houdt. Niet alleen tijdens je leven, maar ook lang na je dood. Dit besef kan je leven verrijken en je banden versterken.’
7 manieren om een overleden dierbare te herdenken:
1. Maak een herdenkingsplek
Een hoekje met een foto, een geliefd voorwerp, een kaars. Geef de urn een bijzondere plek, of begraaf de as en plant er een boom op. Zet een bankje in de tuin neer om op te zitten en aan die persoon te denken.
2. Geef een herdenkingsetentje op de sterfdag
Kleed het aan met herinneringen aan die persoon, bijvoorbeeld met zijn of haar lievelingsbloemen, lievelingsgerechten en foto’s. Lees op de avond zelf een gedicht voor, deel een herinnering of vraag iedereen iets te delen over die persoon.
3. Doe iets wat de overledene graag deed
Ga naar een plek waar diegene graag kwam. Speel met z’n allen het gezelschapsspel waar hij of zij zo van genoot. Ga naar zijn of haar favoriete restaurant. Kijk naar de zonsondergang. Bak een taart zoals je oma altijd deed. Of ga iets doen dat de overledene nog graag had willen doen, maar wat er niet van is gekomen. Bijvoorbeeld een bepaald land bezoeken, een voorstelling zien. Zet je in voor een goed doel dat hij of zij belangrijk vond.
4. Bezoek een herdenkingsbijeenkomst
Bijvoorbeeld Allerzielen Alom. Met zo’n herdenkingsritueel merk je dat je niet alleen staat in je verdriet.
5. Draag iets bij je van de overledene
Je kunt de as laten verwerken in een juweel, of een sieraad van de overledene bij je dragen. Of gebruik een voorwerp dat hij of zij graag gebuikte. Timmer met de hamer van je vader, roer in de soep met de pollepel van je oma, laat je verwarmen door de sjaal van je vriendin.
6. Houd de herinnering levendig
Maak een boek met foto’s en herinneringen. Verzamel foto’s, vraag aan mensen die de overledene kenden om een dierbare herinnering op te schrijven. Noem hem of haar op belangrijke momenten, zoals in een speech op een bruiloft.
7. Noteer sterfdata op de kalender
Laat de nabestaanden iets horen op deze dag. Keirse: ‘Dit zijn vaak momenten waarop de familie intens terugdenkt aan de overledene. Door een kaartje te sturen of iemand op te bellen, laat je ze voelen dat je in gedachten bij hen bent in hun gemis, ook nog na lange tijd.’
Zelf een herdenkingsritueel bedenken
Huilen, praten, lachen: bij het herdenken van een overledene wil je ruimte voor álle emoties. Zo creëer je een ritueel met een open sfeer.
Is er een tuin, bos, strand of andere plek waar de overledene graag kwam? Dan zou je het ritueel daar kunnen houden. Bedenk een handeling die herinneringen aan de overledene oproept.
Dat kan van alles zijn: een brief schrijven, vuur maken, een lied zingen, iets voorlezen, iets begraven – zolang het maar bij je past.
Het kan helpen om symbolen met een universele betekenis te gebruiken. Zo staat een kaars voor warmte, licht, vergankelijkheid. Een steen voor onvergankelijkheid en eeuwigheid. Een boom planten voor groei.
‘Een herdenkingsritueel is mooi, maar ook kwetsbaar, het wekt emoties op. Ook pijnlijke emoties,’ zegt cultuurpsycholoog Joanna Wojtkowiak.
Het is daarom belangrijk dat er tijdens het ritueel alle ruimte is voor gevoelens van rouw en verdriet en dat iedereen zich vrij voelt die te delen. Maar grappige herinneringen ophalen en samen lachen kan net zo goed helend zijn.
Maak duidelijk dat de aanwezigen overal vrijblijvend aan kunnen meedoen. Wojtkowiak: ‘Houd het laagdrempelig en informeel. En bedenk goed wie je erbij wilt hebben. Je kunt bijvoorbeeld ook de kinderen erbij betrekken.’
Marion
Gezinscoaching en Relatiecoaching Wijk bij Duurstede
Lid van Relatietherapeuten.net
Wijk bij Duurstede
We kwamen graag bij een paviljoen bij een strandpaal, aan een rustig stukje strand met een prachtig uitzicht. Het was het lievelingsplekje van mijn vrouw, waar zij tot rust kwam, genoot, en in haar laatste maanden haar ziek-zijn even vergat.
Veel mensen hebben zo hun eigen herdenkingsrituelen voor overledenen. Dat concludeerden ook onderzoekers van de Harvard universiteit, die proefpersonen vroegen wat ze deden nadat ze iemand hadden verloren. Er kwamen verrassend veel persoonlijke rituelen naar boven.
Zo vertelde een vrouw dat ze na het overlijden van haar man elke week trouw zijn auto waste, zoals hij dat altijd deed. Dergelijke gebruiken verzachten de rouw, ontdekten de onderzoekers.
Bij een verlies voelen we ons stuurloos: er is iets gebeurd dat we niet wilden, waar we geen invloed op hadden. Rituelen geven ons deels dat gevoel van controle terug, doordat we iets doen met ons verlies.
Overledenen levend houden in de herinnering, ze herdenken in rituelen en een plek geven in ons leven, het past allemaal goed bij de moderne inzichten over rouw: de dierbare is dan wel gestorven, maar de relatie sterft nooit.
Dit in tegenstelling tot wat eerder werd gedacht: dat je vaste rouwfasen moet doorlopen totdat de rouw ‘klaar’ is, en dat het ongezond is om na een bepaalde periode van rouw nog bezig te zijn met de overledene.
Lang gingen we ervan uit dat verlies verwerken hetzelfde is als de overledene loslaten,’ vertelt Manu Keirse, emeritus hoogleraar Verlies aan de faculteit Geneeskunde in Leuven. ‘Maar iemand van wie je hebt gehouden, is nooit helemaal verloren.
Het gaat niet om loslaten, maar om 'anders vasthouden'. De persoon integreren in je leven, op een andere manier dan toen hij nog in leven was. Het woord her-inneren zegt het al: iemand op een andere manier in je innerlijk bewaren. En in de herinnering kan niemand echt dood.’
Het is opvallend dat we zo weinig stilstaan bij het belang van herinneren in het rouwproces, vindt Keirse. ‘Jarenlang heeft iemand een belangrijke plaats ingenomen in je levensverhaal. Ook als je moeder is overleden, blijf je altijd haar zoon of dochter.
Vergeet je dat, dan veeg je een deel van je bestaan weg. Finaal vaarwel zeggen zou de indruk wekken dat iemands bijdrage aan je levensverhaal niet meer belangrijk is, je niets meer doet.
Die vorm van afscheid nemen kan schadelijk zijn. Degene die gestorven is tot leven brengen, daarentegen, door zijn herinnering levendig te houden, kan levensreddend zijn.’
Cultuurpsycholoog Joanna Wojtkowiak, verbonden aan de Universiteit voor Humanistiek, is het daar zeer mee eens: ‘Door een overledene te herdenken houd je de emotionele relatie met diegene in stand.
Hechting verbreek je niet zomaar. Die gevoelens van liefde zijn er nog steeds. En zolang het niet obsessief wordt of je belemmert in het dagelijks leven, is het goed om de overledene een plek te geven in je leven.’
Toch is het niet heel vanzelfsprekend in onze cultuur, om een overledene te herdenken. Wojtkowiak: ‘In een niet-kerkelijke samenleving sta je eigenlijk alleen bij de uitvaart collectief stil bij wat er is gebeurd.
Daarna moet je in je eentje door met je rouw. Het verdriet zit vooral binnen in jezelf. Herdenkingsrituelen halen het verlies uit die onzichtbaarheid. Ze werken zo goed omdat ze de rouw een positieve, publieke uitlaatklep geven.’
Volgens Keirse helpen herdenkingsrituelen ons bij onze ‘rouwarbeid’, een term van de Amerikaanse psycholoog William Worden. Rouw is, zo zegt Worden, een actief proces – hard werken zelfs, zowel mentaal, emotioneel als lichamelijk.
Dat verklaart waarom rouwenden vaak zo moe zijn. Het werk dat gedaan moet worden, bestaat uit vier rouwtaken: 1. de werkelijkheid van het verlies onder ogen zien; 2. de pijn van het verlies ervaren; 3. je aanpassen aan de wereld na dit verlies; en 4. weer leren genieten en herinneringen bewaren. Deze taken hebben geen volgorde.
Herdenken helpt bij alle vier de rouwtaken, en met name bij de laatste, zegt Keirse. ‘Het is een moment om met anderen over de overledene te praten, om herinneringen te delen. Daarmee geef je de overledene én het verdriet bestaansrecht.
Door herinneringen uit te wisselen kun je bovendien nog veel nieuwe dingen ontdekken over iemand, en de relatie of de persoon op een andere manier gaan zien. Dat kan helend werken. Zo zie je de relatie vaak nog groeien na het overlijden.’
Herdenken kan zo iets heel moois opleveren. Keirse: ‘De jaren die je samen hebt geleefd en de gedeelde herinneringen ben je niet kwijt. De invloeden, de inspiraties, de waarden en betekenissen van zijn leven zijn niet verloren.
Als het je lukt om de verbinding met een overledene te bewaren, besef je des te meer dat je zelf ook een groot verschil kan maken in de levens van de mensen van wie je houdt. Niet alleen tijdens je leven, maar ook lang na je dood. Dit besef kan je leven verrijken en je banden versterken.’
7 manieren om een overleden dierbare te herdenken:
1. Maak een herdenkingsplek
Een hoekje met een foto, een geliefd voorwerp, een kaars. Geef de urn een bijzondere plek, of begraaf de as en plant er een boom op. Zet een bankje in de tuin neer om op te zitten en aan die persoon te denken.
2. Geef een herdenkingsetentje op de sterfdag
Kleed het aan met herinneringen aan die persoon, bijvoorbeeld met zijn of haar lievelingsbloemen, lievelingsgerechten en foto’s. Lees op de avond zelf een gedicht voor, deel een herinnering of vraag iedereen iets te delen over die persoon.
3. Doe iets wat de overledene graag deed
Ga naar een plek waar diegene graag kwam. Speel met z’n allen het gezelschapsspel waar hij of zij zo van genoot. Ga naar zijn of haar favoriete restaurant. Kijk naar de zonsondergang. Bak een taart zoals je oma altijd deed. Of ga iets doen dat de overledene nog graag had willen doen, maar wat er niet van is gekomen. Bijvoorbeeld een bepaald land bezoeken, een voorstelling zien. Zet je in voor een goed doel dat hij of zij belangrijk vond.
4. Bezoek een herdenkingsbijeenkomst
Bijvoorbeeld Allerzielen Alom. Met zo’n herdenkingsritueel merk je dat je niet alleen staat in je verdriet.
5. Draag iets bij je van de overledene
Je kunt de as laten verwerken in een juweel, of een sieraad van de overledene bij je dragen. Of gebruik een voorwerp dat hij of zij graag gebuikte. Timmer met de hamer van je vader, roer in de soep met de pollepel van je oma, laat je verwarmen door de sjaal van je vriendin.
6. Houd de herinnering levendig
Maak een boek met foto’s en herinneringen. Verzamel foto’s, vraag aan mensen die de overledene kenden om een dierbare herinnering op te schrijven. Noem hem of haar op belangrijke momenten, zoals in een speech op een bruiloft.
7. Noteer sterfdata op de kalender
Laat de nabestaanden iets horen op deze dag. Keirse: ‘Dit zijn vaak momenten waarop de familie intens terugdenkt aan de overledene. Door een kaartje te sturen of iemand op te bellen, laat je ze voelen dat je in gedachten bij hen bent in hun gemis, ook nog na lange tijd.’
Zelf een herdenkingsritueel bedenken
Huilen, praten, lachen: bij het herdenken van een overledene wil je ruimte voor álle emoties. Zo creëer je een ritueel met een open sfeer.
Is er een tuin, bos, strand of andere plek waar de overledene graag kwam? Dan zou je het ritueel daar kunnen houden. Bedenk een handeling die herinneringen aan de overledene oproept.
Dat kan van alles zijn: een brief schrijven, vuur maken, een lied zingen, iets voorlezen, iets begraven – zolang het maar bij je past.
Het kan helpen om symbolen met een universele betekenis te gebruiken. Zo staat een kaars voor warmte, licht, vergankelijkheid. Een steen voor onvergankelijkheid en eeuwigheid. Een boom planten voor groei.
‘Een herdenkingsritueel is mooi, maar ook kwetsbaar, het wekt emoties op. Ook pijnlijke emoties,’ zegt cultuurpsycholoog Joanna Wojtkowiak.
Het is daarom belangrijk dat er tijdens het ritueel alle ruimte is voor gevoelens van rouw en verdriet en dat iedereen zich vrij voelt die te delen. Maar grappige herinneringen ophalen en samen lachen kan net zo goed helend zijn.
Maak duidelijk dat de aanwezigen overal vrijblijvend aan kunnen meedoen. Wojtkowiak: ‘Houd het laagdrempelig en informeel. En bedenk goed wie je erbij wilt hebben. Je kunt bijvoorbeeld ook de kinderen erbij betrekken.’
Marion
Gezinscoaching en Relatiecoaching Wijk bij Duurstede
Lid van Relatietherapeuten.net
Wijk bij Duurstede
